“Mensen die verlies moeten overleven, moeten rouwarbeid verrichten. En die rouwarbeid bestaat uit vier taken.”
Dit zei Manu Keirse letterlijk in een Facebookpost van het programma Jacobine. Het fragment haalde, stond er expliciet bij, niet de uitzending. Gelukkig maar.
Voor de niet-wetenden onder ons: Manu Keirse is een hoogleraar uit België die geroemd wordt vanwege zijn inzichten en kennis over rouw. Bij mij gingen echter de haartjes op mijn arm rechtovereind staan: als zelfs zo’n man, waar iedereen vol bewondering naar luistert, gaat praten over taken, over ‘moeten’… Ik vond en vind dat sneu voor rouwenden.
Tweet
Ik plaatste er een tweet over, die reacties opriep. Met name de opmerking dat taken of fasen (of andere hokjes) toch houvast bieden, zette me aan het denken. Op twee manieren. Ik dacht over mijn eigen rouw, en aan de vraag of ik houvast had gehad aan die rouwtheorieën. En ik dacht aan mijn ervaring, zowel persoonlijk als professioneel, met hulpverleners (in zorg en uitvaart) en hun inzet van de theorieën.
Valse houvast
En vanuit beide ervaringskanten overheerst voor mij een ding heel duidelijk: modellen bieden valse houvast, en leiden uiteindelijk soms zelfs tot verwijdering tussen hulpverlener en hulpvrager. Ik zag in mijn leven teveel hulpverleners die modellen te rigide omarmen, en hulpvragers die overbleven met het gevoel dat ze iets niet goed hadden gedaan, want ze pasten niet in het model. En ja, je kunt voortdurend roepen dat modellen slechts een richtlijn zijn, en dat ze niet per se lineair zijn, maar iedere hulpverlener zou ook moeten weten dat hulpvragers niet altijd de nuance onthouden. Juist omdat ze zo graag willen vasthouden aan die duidelijkheid, onthouden ze de hoofdlijn. En de hulpverlener die niet onthand wil zijn in zijn werk, omarmt de modellen. Allemaal goedbedoeld, maar niet altijd even effectief.
De grote vraag is, en die vraag kwam ook naar aanleiding van mijn tweet: wat doe je dan wel, als hulpverlener? Hoe help je, hoe geef je iemand houvast?
Luister
Volgens mij is het heel erg belangrijk dat gerealiseerd wordt, en omarmd wordt, dat je soms met je mond vol tanden staat. Dat je niet iets weg kunt poetsen, weg kunt troosten of weg kunt praten. Dat gevoel van onthand zijn, is misschien wel het lastigst. Tenslotte ben je hulpverlener om hulp te verlenen, en in de meeste gevallen doe je dat oplossingsgericht en concreet, vaak zelfs met protocollen en richtlijnen.
Maar dat gevoel van onthand zijn, betekent niet dat je niets kunt betekenen. Sterker nog, ik denk dat het nodig is om te doen wat volgens mij het dichtstbij hulpverlenen komt: er zijn als mens. Als iemand die luistert, echt luistert. Luisteren zonder oplossingen, zonder classificering in hokjes, fasen, taken of stijlen. Die ruimte bieden aan de ander om te delen, is al zo belangrijk, iemand die naar je luistert zonder oordeel. Want in het dagelijks leven lukt dat meestal niet, iedereen gaat verder, en jij wilt niet voor de zoveelste keer beginnen over degene die dood is, en over je pijn.
Kortom: luister naar de emoties, en dat kunnen alle emoties zijn, van verdriet tot boosheid, van opluchting tot machteloosheid. Punt is, als jij als hulpverlener al die schakeringen kunt accepteren (en benoemen) als onderdeel van rouw, zal de ander zich gehoord voelen. Niet raar, ongewenst, of afwijkend, of niet passend in een fase, maar gewoon gehoord. Ik praat, jij luistert. En het is oké.
Houvast
Modellen bieden houvast, zegt men, maar ook valse hoop. Als iemand vraagt: gaat dit over? Hoe lang duurt dit? Blijft het altijd zo erg, zo heftig? Dan is er maar één antwoord: ik weet het niet. Ik weet niet hoe lang het duurt, ik weet alleen dat het uiteindelijk draaglijker wordt, lichter. En soms, en dat kan nog decennia later zijn, komt het weer even heel heftig terug, alsof het vers is. Sommige dingen in het leven zijn niet controleerbaar of voorspelbaar, en rouw is er een van. Het komt en gaat, en niemand kan voorspellen hoe het verloopt.
Maar, en dat is volgens mij belangrijker dan welk model dan ook: het is niet erg. En: ik zal er voor je zijn, om te luisteren, om iets samen te doen, om voor de zoveelste keer je verhaal aan te horen. Dát is houvast, die zekerheid. De zekerheid dat je het niet fout doet, anders doet, of dat je denkt dat je de ander lastigvalt. Het weten dat je voor vol aangezien wordt, niet als aansteller (want het is al zo lang geleden), niet als dramaqueen (moet je echt zoveel huilen?) of wat dan ook. Als een hulpverlener of een naaste dat kan bieden, dan durf ik te beweren dat er niemand in de wereld behoefte heeft aan wat voor een model dan ook. En hoewel het misschien simpel lijkt, gewoon ‘er zijn’, is dit misschien wel vele malen moeilijker dan ‘simpelweg’ een model gebruiken.
Ik zal er zijn
Ik denk dan aan de betekenis van het woord Jahweh, zoals God genoemd wordt in het oude testament (al ben ik zelf niet gelovig). Jahweh betekent: Ik zal er zijn. Zonder heiligschennis te willen plegen, als alle hulpverleners dat nu eens doen; een klein beetje Jahweh[1] zijn….
“Ik geloof niet dat je mensen met wie je communiceert moet indelen in hokjes. Ik denk dat mensen complexer zijn dan dat.”
Bas Mouton (Bestsellerauteur en trainer)
[1] Ja, ik weet het, dit is al eeuwenlang onderhevig aan theologische speculatie, omdat het woord in het Hebreeuws JHWH is, zonder klinkers, dat maakt vertalen lastiger, maar de ‘ik zal er zijn’ betekenis is wel de mooiste, naar mijn bescheiden mening…
Ik kan mij vinden in dit stuk. Vandaag nog een jonge grootmoeder en oma vertelt dat rouwen geen tijd heeft en de gevoelens wisselend zijn. Ze mag er niet over praten van de familie, zij moet ‘loslaten’ en haar vraag aan hen is: “Vertel mij dan ook hoe ik moet loslaten, moet ik vergeten dat het gebeurd is?”
Ik zal er zijn, wat een mooie vergelijking. Ik denk niet dat God je dit kwalijk zal nemen in deze context. Ik ben zelf gelovig en ik vind het de mooiste naam.
Ik zal er zijn, ik zal steeds weer luisteren naar je. Heel mooi! Dank je voor dit perspectief.
Ik denk dat Manu Keirse het niet verkeerd bedoeld heeft.
Ik hoop dat iedere rouwende uit filmpjes, boeken etc datgene opmerkt waar hij/zij iets aan heeft om een stapje verder te komen. Of om op terug te vallen. Noem het houvast, wat dan ook. Zelf noem ik tegen iedereen die wil dat ik loslaat een ander citaat van Manu Keirse: “verlies is niet loslaten, maar op een andere manier vast leren houden”. En als ervaringsdeskundige ( twee echtgenoten veloren) weet ik, dat dat een leerproces is dat heel lang duurt. Maar ook dat het goed is. Hoe je dat proces ook doormaakt, het is het pad dat jíj volgt.
Dat is mooi gezegd, Maaike Paardekooper! Manu Keirse is iemand die prachtige dingen geschreven en gezegd heeft. Voor bij wie de rouwtaken niet passend is blijft er genoeg over om steun in te vinden. Rouwarbeid of rouwzelfzorg, doet ieder op zijn eigen manier. Maar toch ken ik mensen die steun ondervonden aan het rouwtakenmodel omdat het in de verte een perspectief biedt: ooit wordt dit leefbaarder…Het rouwtakenmodel of het rouwtakenmodel van Elisabeth Kubler Ross is nooit zo strak bedoeld als het soms uitgelegd wordt. En het wordt omvat door liefdevolle aandacht van mensen die een plek vragen voor rouw en verlies.